رویکردها به تنوع ادیان

جان هیک طراح بحث کثرت گرایی دینی، فرضیه خود را با تقسیم نگرش های موجود در باب تنوع و تکثر ادیان شروع می کند، که این نگرش ها عبارتند از:

1 . کثرت گرایی دینی

کثرت گرایی دینی، که گاهی با عناوین دیگری نظیر کثرت گرایی کلامی » و کثرت گرایی ایدئولوژیکی »  در فلسفه دین مطرح می گردد، نظریه ای است در باب حق بودن ادیان و محق بودن دینداران، و بر آن است که کثرتی که در عالم دین ورزی پدید آمده است، حادثه ای است طبیعی که از حق بودن ادیان، محق بودن دینداران پرده برمی دارد . کثرت گرایان معتقدند ادیان مختلف، پاسخ ها و واکنش های گوناگون را که نسبت به واقعیت غایی برانگیخته شده اند، می توانند در راه رستگاری انسان باشند وعلی رغم این واقعیت که ادیان، دعاوی متناقضی نسبت به حق، نجات درست و نادرست، ویا باید و نبایدها، تاریخ و بشر دارند، (1) که همه این اقوال می توانند نسبت به جهان بینی هایی که خاستگاه آن احوال هستند، صحیح باشند . (2)

جان هیک، مشهورترین فیلسوف مسیحی است که درباره کثرت گرایی دینی اندیشیده و قلم فرسایی کرده است . در واقع وی این مفهوم را بیش از هر کس دیگری در برابر مطلق گرایی دین مسیحیت پرورانده است . وی در اولین نوشته های خود در این زمینه از انقلاب کپرنیکی » (3) در علم کلام (الهیات) سخن گفت . مقصود اواین بود که همچنان که خورشید مرکز منظومه شمسی است و نه زمین، ما نیز باید خداوند را در مرکز منظومه دینی قرار دهیم ونه مسیح یا مسیحیت را: ما باید دریابیم که در جهان ایمان، مرکز خداوند است و نه مسیحیت یا هر دین دیگر . او خورشید است، منبع اولیه نور و حیات که همه ادیان به شیوه های گوناگون نور او را باز می تابانند» . (4)

جان هیک، مفصل ترین بیان از این نوع کثرت گرایی را در سال 1989 در کتاب تفسیردین » (5) آورده است . اثر دیگری که هیک سعی بلیغ نمود تا به انتقادات وارده پاسخ گوید، کلام مسیحی درباره ادیان » (6) است که در سال 1995 منتشر شد . (7)

به عقیده هیک سنت های دینی نظیر گزارش هایی است که کاوشگران از کوه هیمالیا می دهند; کوهی که ارتفاعات بلندش همواره در زیر ابرها پنهان است . کاوشگران مسیرهای متفاوتی را می پیمایند، و از نظر گاه های مختلف احساس های متفاوتی از این کوه دارند، با آن که هیچ یک به قله آن نرسیده اند، لکن هیک با این نظر که ابتکار عمل الوهی در سنت های بسیار و در چارچوب مفروضات فرهنگی هر کدام ظهور یافته، از این تشبیه هم گام فراتر نهاده است، تنوع سنت ها و تفاوت های ادراک بشری صور مختلف وحی را نشان می دهد . (8) هیک این موضوع را در سایر کتاب هایش دنبال می کند، حتی عنوان کتاب او خدا اسامی متعدد دارد» (9) یا خدا و جهان ایمان ها» (10) و رنگین کمان ایمان ها» (11)اشاره به این معناست که خدا را به چندین طریق متفاوت می توان مورد پرستش قرار داد .

جان هیک می گوید ادیان بزرگ جهان بیانگر مواجهاتی اصیل، هر چند مختلف با خداوندند . آنها ادراکات و تصورات مختلف از حق) دچحزحخژ (و غایت) (و واکنش های گوناگون نسبت به آن را در درون شیوه های مهم و متنوع زندگی انسانی تجسم می بخشند .

دغدغه هیک این است که ادعای صدق و ادعای رستگاری را که در هر دین بزرگی می بیند، با یکدیگر تلفیق کند از این رو سنتهای بزرگ دینی را باید فراخناهای » بدیل رستگاری یا راههایی » دانست که ن و مردان در آن می توانند تحقق رستگاری یا آزادی را بنگرند . (12) این بدان معناست که ادیان مختلف جهان - هر یک با کتب مقدس خود، شعائر معنوی صور تجربه دینی، نظام های عقیدتی، بنیانگذار یا اسوه های بزرگ، خاطره های جمعی، نمود فرهنگی در شیوه های حیات، قوانین و رسم و آیین، اشکال هنری - پاسخ های بشری متفاوتی را به واقعیت مطلق متعال تشکیل می دهند که همه آنها، به طرق مختلف خود، بر آن گواهی می دهند . (13)

آگوستین در مواضعی از اعترافات » عقیده جالب توجهی را اظهار می کند که شاید از نظر برخی به نفع کثرت گرایی تلقی شود، به عنوان مثال وی می گوید:

اگر چه از مردمان می شنوم که مقصود موسی فلان یا بهمان بود» ، متدینانه تر می دانم که بیندیشم چرا نبایستی هر دو معنا را در نظر داشته باشد؟ و اگر دیگران معنای درست سوم یا چهارم یا بیشتری را لحاظ کنند، چرا نباید باور کنیم که آنها را موسی در نظر داشته است؟ تنها یک خدای واحد هست که موسی را واداشت تا کتاب مقدس را به طریقی بنگارد که مناسب ذهن خیل عظیم مردمی باشد که در آن، حقیقت را می بینند، اگر چه این حقیقت را به طرق گوناگون تفسیر کنند . (14)

اما به طور کلی باید گفت که اقبال آگوستین به کثرت گرایی، به یک معنا، هرگز با جریان غالب تفکر، مسیحی همساز نشد . همچنین با توجه به نحوه حمله آگوستین به عقاید بدعت گذارانه و استناد به کتب مقدس برای اثبات نظر خود، نباید از نقل قول مذکور نتیجه بگیریم که او مجال زیادی به کثرت گرایی می دهد . (15)

هیک در یکی از کتاب های مهم خویش که در زمینه کثرت گرایی دینی نوشته است، پس از معرفی کثرت گرایی دینی » به عنوان نظریه/موضعی مسیحی » در تعریف آن می نویسد:

پلورالیسم عبارت است از: قبول و پذیرش این دیدگاه که تحویل و تبدیل وجود انسانی از حالت خود محوری به خدا (حقیقت) محوری به طرق گوناگون در درون همه سنت های دینی بزرگ عالم صورت می گیرد . به عبارت دیگر تنها یک راه و شیوه نجات و رستگاری وجود ندارد، بلکه راه های متعدد و متکثری در این زمینه وجود دارند . (16)

طبیعی است که پذیرش فرضیه کثرت گرایانه باید تاثیر عمده ای بر عقاید و باورهای یهودیت، مسیحیت یا هندوئیسم داشته باشد ; چرا که فرد باید از آن دسته از باورهای خود که بر حقیقی تر بودن یا نجات بخش تر بودن دینش نسبت به سایر ادیان، دلالت می کند، دست بکشد . بنابراین به تصور هیک، مسیحیانی که فرضیه کثرت گرایانه را می پذیرند، باید از عقیده به تجسد» (انسان شدن خدا در کالبد عیسی مسیح) دست بردارند; زیرا عقیده به تجسد حاکی از برتری مسیحیت در نجات بخشی و رستگار ساختن انسان ها هست . این دسته از مسیحیان باید دریافت های سنتی مسیحی از مفهوم نجات را نیز مورد تجدید نظر قرار دهند (17) و اصلاح کنند ; زیرا اگر نجات و رستگاری مشتمل بر اتحاد یا تثلیث یا آمرزش از طریق مرگ کفاره آمیز مسیح باشد، آن گاه دیگر، همه ادیان از لحاظ بخشندگی برابر نخواهند بود . (18)

علاوه بر کثرت گرایی دینی جان هیک، رهیافت های کثرت گرایانه دیگری نیز وجود دارد ; مثلا نینیان اسمارت (در گلنبرگر 1993، و جاهای دیگر) و کیث وارد (1994، و جاهای دیگر) بر ایده تکمیل یا مکمل بودن ادیان جهانی تاکید می کنند . کیث وارد، با رد تمایز نوع - کانتی میان حقیقت غایی فی نفسه (یعنی هستی راستین فی حد ذاته) و حقیقت نهایی در اندیشه و تجربه بشری (یعنی هستی راستین در نزد ما)، از حق متعالی که دوست دارد همه به طور آگاهانه به او ربط پیدا کند» ، سخن گفت و مدعی شد جلوه های مکمل این حقیقت در داخل ادیان مختلف جهانی نمودار و متجلی می شود . لذا مثلا سنت های سامی یا هندی مکمل هم دیگرند و بر محورهای فعال و نا متغیر برترین حقیقت که هر دو در صددند به آن مرتبط شوند تاکید می ورزند . در برخی تفاسیر (مثلا جان کاب در گلنبرگر 1993، و جاهای دیگر) واقع بینانه تر آن است که تعدد ذوات مطلق را قبول کنیم، که حداقل هم شامل خدای متشخص مورد تایید ادیان توحیدی باشد و هم فراگیرنده تغییر همیشگی و به هم پیوسته جهان که مورد تایید آیین بودا است . در اینجاست که مباحث انتقادی به ارتباط میان ذوات مطلق متفاوت مربوط می شود . (19)

نظریه دیگری هم هست که می توان آن را تقریر و تفسیر خاص از فرضیه کثرت گرایی دینی تلقی کرد و لازم است به آن اشاره کنیم، و آن نظریه وحدت گرایی یا وحدت متعالی ادیان » است . که مورد تایید و تاکید سنت گرایانی (وحدت گرایان) مانند فریتیوف شوان، ورنه گنون، سید حسین نصر و . می باشد .

وحدت گرایی یا سنت گرایی شامل نظریه ای است که معتقد به نوع خاصی از کثرت گرایی دینی است که می گوید همه سنت های دینی از جانب خدا الهام شده و از گوهر یکسانی برخوردار هستند ونیز معتقد به نظریه فرهنگی است که مدعی سنت های فرهنگی جوامعی که سنت اصیل بر آنها حکم فرماست به عنوان باز تاب سنت واحد» موجه و قابل قبول می باشند . (21) از نظر وحدت گرایان، وحدت متعالی ادیان به این معنا است که انسان درعین اعتقاد کامل به دین خود، به حقیقت ادیان الهی و آسمانی دیگرنیز اذعان کند . ادیان در روح اصلی وحدت دارند، ولی در فرم و شکل با هم اختلاف دارند . به عبارت دیگر، دو راه در هر دین مطرح است: یکی ایزو تریسم » یعنی راه درون که در همه ادیان مشترک است و دیگری اگزوتریسم » ; یعنی راه شریعت که در ادیان مختلف است . (22) بنابر این گوهر و لب لباب همه ادیان یکی است و همه راه ها به یک قله ختم می شوند .» (23)

این دیدگاه را به طور اجمال در همین نوشتار مورد نقد و بررسی قرار خواهیم داد .

2 . انحصار گرایی

انحصار گرایی نگرشی است که دقیقا در مقابل کثرت گرایی قرار گرفته است (24) و بر اساس آن رستگاری، رهایی، کمال یا هر چیز دیگر که هدف نهایی دین تلقی می شود، منحصرا در یک دین خاص وجود دارد یا از طریق یک دین خاص به دست می آید . ادیان دیگر نیز حامل حقایقی هستند، اما منحصرایک دین حق وجود دارد; دینی که تنها راه رستگاری و رهایی را پیش روی ما می نهد . به این ترتیب پیروان سایر ادیان، حتی اگر دیندارانی اصیل و به لحاظ اخلاقی درستکار می باشند، نمی توانند از طریق دین خود رستگار شوند . (25)

شاید بتوان نوارتدوکسان، به خصوص کارل بارت را نماینده افراطی انحصار گرایی مسیحی نام برد . وی ایمان را واکنش انسان به تجلی ذات خدا در کلمه اش می داند که در مسیح تجسد یافته، در کتاب مقدس مندرج است و در کلیسا اعلام شده است و از دین به مثابه سعی متکبرانه و بیهوده انسان یاد می کند که با تلاش های خود می خواهد به شناخت خدا نایل شود . این نگرش را می توان تعبیر جدیدی از نگرش ارتدوکسی (26) قدیم تر دانست که میان دین حق، وادیان باطل تمایز قائل می شود . تمایز میان تجلی از یک سو، و دین از سوی دیگر یا میان الهیات وحیانی و الهیات طبیعی (عقلی) (27) موضوع ساده ای است . ویژگی این تمایز این است که کاملا آشکار می کند که تجلی در مسیح، مصداقی از دین طبیعی دانسته نمی شود، بلکه نتیجه مستقیم فعالیت از سر لطف خداست . تاکید همه نه برپیوستگی، بلکه بر گسیختگی مسیحیت از سایر ادیان و بر جایگزینی مسیحیت به جای آنها قرار گرفته است . (28) از دیگر اعضای انحصارگرایان مسیحی می توان از برونر و کریمر نام برد .

نمونه ای از این بینش حصرگرایانه افراطی را می توان در اندیشه های برخی از متفکران اسلامی مانند غزالی یافت . غزالی به خاطر تعصب فلسفه ستیزی که داشته، کتاب مستقلی در رد فلسفه ورزی تحت عنوان تهافت الفلاسفه » نوشت و فیلسوفان را مورد طعن و لعن قرار داد . وی در المنقذ من الضلال » می نویسد:

فیلسوفان از نظر من . با همه چند دستگی، بر پیشانی شان نشان کفر و الحاد نقش بسته است اگر چه بین اخلاف و اسلافشان و بین متاخران و متقدمانشان از نظر نزدیکی و دوری از حقیقت، تفاوت مشهود است . از این رو، تکفیر فلاسفه و پیروانشان از فلاسفه اسلامی چون ابن سینا و فارابی و جز آنها لازم می آید . (29)

انحصارگرایی دو بخش دارد: نظری یا عقیدتی و رستگارانه یا نجات شناسانه . بنابر انحصار گرایی عقیدتی ، تعالیم و آموزه های یک دین معین، نزد آن دین، کاملا صادق اند، و تعالیم سایر ادیان، مادام که با آن در تعارض باشند، کاذب اند . انحصارگرایی نجات شناسانه ، دیدگاهی است که بر اساس آن فقط یک دین معین راه مؤثر رستگاری یا رهایی را عرضه می کند . هرچند که این دو نوع انحصارگرایی منطقا از یکدیگر مستقل اند، اما معمولا این دو را با هم می پذیرند . (30) بنابراین، به طور کلی، انحصار گرایی این اعتقاد است که دین یا مذهب، یا عمل من، فهم انحصاری حقیقت را دارد، یا به روشن شدگی، و اشراق می رسد یا راه من تنها راه مستقیم به سوی مقصد است . (31)

3 . شمول گرایی

رویکرد دیگر، یعنی شمول گرایی با نقد فرض پیشین (انحصارگرایی) آغاز می شود، که بیشتر با نام کارل رانر متاله کاتولیک ، گره خورده است . در این نظریه اعتقاد بر این است که سایر ادیان نیز عناصری از حقیقت را در بر دارند ; عناصری که به طور مطلق و کامل تر در سنت خودی وجود دارد . مسیحیت مدعی است که جامع حقیقتی است که در سایر ادیان یا به صورت سر بسته و ضمنی وجود دارد یا به طور ناقص فهمیده شده است . خدا در سایر سنت ها نیز وجود دارد . این سنت ها به رغم محدودیت هایی که دارند، پاسخ هاو واکنش های واقعی به خدا و راه های واقعی رستگاری برای پیروانشان محسوب می شوند . پیش گوییها و متصورات قبلی درباره مسیح، نه تنها درعهد قدیم (کتب مقدس بنی اسرائیل)، که در همه ادیان بزرگ جهان وجود دارد . این مطلب نظر مشترک لیبرالیسم پروتستان است . نویسندگان کاتولیک از واتیکان رم مدعی اند که در سایرادیان مسیح پنهان » (نظر دیموند پانیکار) مسیحی گمنام » (کارل رانر) و یا به اصطلاح قدیمی تر کلیسای پنهان »وجود دارد . به موجب این نظریه بشر تنها از طریق مسیح می تواند به رستگاری دست یابد . به نظر رانر راه های متعددی برای رستگاری وجود دارد، لیکن تنها یکی از آنها اصیل است .»(32)

دی . ای هوگوس  بیانی قابل فهم از شمول گرایی دارد . او می گوید:

شمول گرایی اعتقاد به این ایده است که در همه ادیان، خدای واحدی پرستش می شود، ولی کامل ترین شناخت از او را باید در سنت مسیحی سراغ گرفت . مسیحیت حسرتها و آرزوهای مبهمی را که در سایر ادیان ابراز شده اند، می کند . (33)

شمول گرایی توسط کلیسای کاتولیک در واتیکان پذیرفته شد . کثرت گرایان معتقدند که به چیزی رادیکالتر از شمول گرایی نیاز است شمول گرایی هر چند عملا برای جامعه ای که به برتری دینی خود گرایش دارد، مفید و شفا بخش است، منطقا موضعی نا مطمئن است .» (34)

شمول گرایی دیدگاهی است که در آن من ایمان های دیگر را بعنوان گونه های پنهان ایمان خویش تفسیر می کنم . من ایمان شما را با تفسیر آن به نحوی که آنرا گونه ای از ایمان خود بدانم، در ایمان خود مندرج می کنم . بنابراین شمولگرایی مسیحی می تواند بگوید مسلمانان بدون آنکه بدانند مسیحی اند، آنها مسیحیان بی نام » اند . در ایمان خود مندرج می کنم . بنابراین شمولگرایی مسیحی می تواند بگوید مسلمانان بدون آنکه مسیحی اند، آنها مسیحیان بی نام » اند . این نوع امپریالیسم دینی است که نسبت به هویت مستقل سایر سنت های دینی رویکرد عادلانه ندارد . (25)

هیک که خود به چیزی فراتر و شمول گراتر از شمول گرایی می اندیشد، در صدد است حملات خود علیه شمول گرایان را به مدد تمثیل هیئت بطلمیوسی ») ژحدح ش ح خرح (شکل دهد . در هیئت بطلیموسی تدویرافلاک » به تدریج طوری تعریف شد که این اعتقاد را زنده نگاه دارد که زمین عالم است و سیاره ها و ستارگان به دور آن می گردند» ، اما نظریه کپرنیک مبنی بر اینکه خورشید مرکز جهان است، علم را از قید و بند جهان بطلیموسی تحمیلی و ساختگی روزافزون » ، نجات داد . (35)

ما به سوی نوعی کثرت گرایی پیش رفته ایم که دیگر ادیان بزرگ جهانی را زمینه هایی اصیل و معتبر برای نجات یا آزادی می داند که در نهان نیز به صلیب مسیح وابسته نیستند . هر سنت، مجرای وحی یا اشراق خاص خود را دارد که در کتب آسمانی آن سنت به بیان آمده است و اصحاب آن سنت، با اعمال عبادی متمایز یا مراقبه خاص خود و طی دوران تاریخ منحصر به فرد حیات فردی و اجتماعی خویش بدان واکنش نشان داده اند . نه مسلمانان، هندوها و دیگر دینداران، مسیحیان بی نام و نشان اند، و نه مسیحیان، مسلمانان بی نام ونشان، هندوان بی نام نشان و مانند آن . هر یک از این سنت ها آگاهی ای متفاوت (هر چند متداخل) به حقیقت متعالی غایی اند، به صورتی که این حقیقت از عینک [منظر]» یک سنت دینی خاص درک شده است . (37)

همان گونه که می توان انحصار گرایی را بر دو نوع تقسیم کرد (: انحصار گرایی عقیدتی یا نظری (انحصار گرایی در صدق) و انحصار گرایی رستگارانه یا نجات شناسانه/انحصار گرایی در نجات) . بر همین قیاس، می توان گفت: کثرت گرایی دینی هم به دو نوع کثرت گرایی دینی حقیقت شناختی » (ذژخدچزس درژس رخخ خدحزح خخژحدچ) یا کثرت گرایی در صدق، و کثرت گرایی دینی نجات شناختی » (ذژخدچزس درژس رخخ خدحز دچح خخ ردرخزحژرژ) یا کثرت گرای دینی نجاتی، تقسیم می شود . کثرت گرایی دینی حقیقت شناختی این اعتقاد است که حقیقت دینی (برخلاف انحصار گرایی نظری) در همه ادیان کمتر از حقیقت دینی در یک دین متعین نیست » ، یا به تعبیر دیگر، همه ادیان صادق اند» .

کثرت گرایان دینی حقیقت شناختی مدعی اند که همه ادیان، با اینکه نسبت به حق، نجات و باید و نبایدها دعاوی مختلفی دارند، می توانند نسبت به جهان بین هایی که خاستگاه آن اقوال هستند ، صحیح (صادق) باشند . (38) این نکته، یعنی کثرت گرایی در صدق یکی از محلهای بحثی است که هیک توجه بیشتری به آن دارد، و ما در نوشتار حاضر، این وجه کثرت گرایی را مورد ارزیابی قرار می دهیم . همچنان که دیدیم، وی نسبیت حقیقت دینی را بر حسب فرضیه نوع - کانتی تبیین می کند .

بر اساس کثرت گرایی دینی نجات شناختی هم، پیروان سایر ادیان می توانند به نجات نائل شوند . بر اساس تقریر جان هیک از این نوع کثرت گرایی دینی، که آن را در آثار اولیه اش درباره کثرت گرایی پرورانده است، ورود به بهشت را بدون توجه به نژاد، رنگ و اعتقاد تقریبا برای هر کسی مجاز می داند، به شرطی که آن شخص در درون یک سنت دینی از خود محوری » به واقعیت محوری » متحول گردد . هیک حتی کمونیسم را برای فراهم کردن راه نجات برای برخی از مردم مجاز می داند ; دست کم صرفا به خاطر تعالیم مکتب کمونیسم، او حاضر به انکار این امر نیست .» (39)

باید توجه داشت که کثرت گرایی در صدق و کثرت گرایی درنجات، گرچه دو صورت مختلف از کثرت گرایی دینی هستند و منطقا از یکدیگر مستقل اند، اما معمولا این دو را با هم می پذیرند، همچنان که هیک این کار را انجام داده است . شاید بهتر این باشد که بگوییم: نسبت این دو، عموم و خصوص مطلق است ; یعنی هر کثرت گرای (پلورالیست) حقیقت شناختی، کثرت گرای نجات شناختی نیز هست، اما چنین نیست که کثرت گرایی نجاتی ااما به کثرت گرایی در صدق منجر شود . روشن است که پیش فرض ما در اینجا، یعنی در کثرت گرایی نجاتی، وما ربطی به کثرت گرایی دینی نجاتی هیک ندارد . بلکه به نظر ما می توان انواع دیگری از کثرت گرایی نجاتی عرضه کرد، که در عین اینکه هیچ گونه سازگاری با کثرت گرایی دینی حقیقت شناختی ندارد و آن را طرد می کند، با تقریر هیک از نجات متفاوت است .

درمباحث پیشین، نشان دادیم که طبق مبانی معرفت شناختی استاد مطهری، مبانی کثرت گرایی دینی حقیقت شناختی باطل است . در اینجا، ضمن تاکید بر این نکته و همچنین رد صریح نظریه کثرت گرایی دینی در صدق ، نوعی کثرت گرایی دینی نجاتی را از منظر ایشان بیان می کنیم .

استاد مطهری در کتاب عدل الهی » به صراحت حقانیت همه ادیان » و به عبارتی، کثرت گرایی دینی حقیقت شناختی را رد می کند و می نویسد:

دین حق در هر زمانی یکی بیش نیست و بر همه کس لازم است از آن پیروی کنند . این اندیشه که میان برخی از مدعیان روشنفکری اخیرا رایج شده است که می گویند همه ادیان آسمانی از لحاظ اعتبار در همه وقت یکسانند، اندیشه نادرستی است . البته صحیح است که میان پیامبران خدا اختلاف و نزاعی وجود ندارد . پیامبران خدا همگی به سوی یک هدف و یک خدا دعوت می کنند، آنان نیامده اند که در میان بشر فرقه ها و گروه های متناقض به وجود آورند، ولی این سخن به این معنا نیست که در هر زمانی چندین دین حق وجود دارد . (40)

برخی از کثرت گرایان برای اثبات ادعای خود واژه اسلام » را که در آیات متعددی به آن فراخوانده شده است، به معنای مطلق تسلیم » در برابر خداوند معنا و تفسیر کرده اند، و به این نتیجه رسیده اند که مراد از اسلام، خصوص دین ما نیست، بلکه منظور تسلیم شدن در برابر حق است که در تمامی ادیان وجود داد . از نظر شهید مطهری، پاسخ این است که:

البته اسلام همان تسلیم است و دین اسلام همان دین تسلیم است، ولی حقیقت تسلیم در هر زمانی شکلی داشته و در این زمان، شکل آن، همان دین گرانمایه ای است که به دست حضرت خاتم الانبیاء ظهور یافته است و قهرا کلمه اسلام بر آن منطبق می گردد و بس . به عبارت دیگر، لازمه تسلیم خدا شدن، پذیرفتن دستورهای او است و روشن است که همواره به آخرین دستور خدا باید عمل کرد و آخرین دستور خدا همان چیزی است که آخرین رسول او آورده است . (41)

با توجه به مطلب فوق، روشن شد که یکی از ادله بطلان کثرت گرایی دینی و اثبات حقانیت دین اسلام، خاتمیت » دین اسلام و جاودانگی آن می باشد . ازنظر استاد مطهری، اسلام ضمن اعلام ختم نبوت، جاویدان ماندن خویش را اعلام کرد: (42)

حلال محمد (ص) حلال الی یوم القیامة و حرام محمد (ص) حرام الی یوم القیامة . (43)

بنابراین در عصر حاضر انسانها مامور به متابعت از یک دین، یعنی دینی که به آخرین فرستاده خدا (حضرت محمد (ص)) وحی شد . وجه دیگر کثرت گرایی دینی ، مسئله نجات است (کثرت گرایی دینی نجات شناختی) ; یعنی بنابراین که فقط دین اسلام، دین حق است، آیا نجات نیز به مسلمانان اختصاص دارد یا پیروان سایر ادیان نیز اهل نجاتند؟

به عبارت دیگر، چه کسانی اهل بهشت و چه کسانی اهل جهنم و عذاب الهی هستند . این بحثی است که با مسئله عدل الهی » مرتبط است و استاد مطهری در بخش آخر کتاب عدل الهی (44) به تفصیل از آن بحث کرده است .

از دیدگاه استاد مطهری به این پرسش ممکن است به دو صورت پاسخ داده شود: (45)

1 . مقتضای عدالت الهی این است که هیچ فرقی میان مسلمانان و غیر آنها وجود ندارد و لذا همه انسانها اهل نجاتند .

2 . فقط عده خاصی اهل نجاتند ; یعنی تنها کسانی که به یک دین یا یک مذهب خاص (مثلا شیعیان) ایمان آورده، منجی اند . بنابراین، اهل نجات در میان انسان ها بسیار اندک است .

استاد مطهری پس از نقد و بررسی دو دیدگاه فوق، دیدگاه سومی را پیش می کشد که دیدگاه قرآن کریم است . ایشان ، مباحث کلیدی و جالبی را در این بخش مورد بحث و بررسی قرار می دهند که در اینجا خلاصه آنهارا می آوریم: (46)

1 . هر یک از سعادت و شقاوت، درجات و مراتبی دارد ; نه اهل سعادت در یک درجه و مرتبه اند و نه اهل شقاوت . این مراتب تفاوت ها، درباره اهل بهشت به عنوان درجات » و درباره اهل جهنم به عنوان درکات » تعبیر می شود .

2 . چنین نیست که همه اهل بهشت از اول به بهشت بروند ; همچنانکه همه اهل جهنم خالد» نیستند ; یعنی برای همیشه در جهنم باقی نمی مانند . بسیاری از بهشتیان آنگاه به بهشت خواهند رفت که دوران های بسیار سختی از عذاب در برزخ یا آخرت تحمل کنند . یک نفر مسلمان و شیعه باید بداند که فرضا ایمان سالمی با خود ببرد، اگر خدای ناخواسته در دنیامرتکب فسق ها و فجورها و ظلم ها و جنایت ها بشود مراحل بسیار سختی را در پیش دارد و بعضی از گناهان، خطر بالاتری دارد و احیانا موجب خلود در آتش است .

3 . افرادی که به خدا و آخرت ایمان ندارند، طبعا هیچ عملی را به منظور بالا رفتن به سوی خدا انجام نمی دهند، و چون به این منظور انجام نمی دهند قهرا سیر و سلوکی از آنها به سوی خدا و عالم آخرت صورت نمی گیرد ; پس طبعا آنهابه سوی خدا و ملکوت خدا بالا نمی روند و به بهشت نمی رسند; یعنی به مقصدی که به سوی آن نرفته اند، به حکم آنکه نرفته اند، نمی رسند .

4 . افرادی که به خدا و آخرت ایمان دارند عمل باانگیزه تقرب به خدا انجام می دهند و در کار خود خلوص نیت دارند، عمل آنها مقبول درگاه الهی است و استحقاق پاداش و بهشت می یابند اعم از آنکه مسلمان باشند یا غیر مسلمان .

5 . غیر مسلمانانی که به خدا و آخرت ایمان دارند و عمل خیر به قصد تقرب به خداوند انجام می دهند، به موجب اینکه از نعمت اسلام بی بهره اند طبعا از مزایای استفاده از این برنامه الهی محروم می مانند ; از اعمال خیر آنها آن اندازه مقبول است که با برنامه اهل اسلام منطبق است ; مانند انواع احسان ها و خدمت ها به خلق خدا . اما عبادات مجعوله که اساسی ندارد طبعا نامعقول است و یک سلسله محرومیت ها که از دست نارسی به برنامه تکامل ناشی می شود شامل حال آنها می گردد .

6 . عمل خیر مقبول، اعم از آنکه از مسلمان صادر شود یا از غیر مسلمان، یک سلسله آفت ها دارد که ممکن است بعد عارض شود و آن را فاسد نماید . در راس همه آن آفت ها، جحود و عناد و کفر است . علیهذا اگر افرادی غیر مسلمان اعمال خیر فراوانی به قصد تقرب به خدا انجام دهند، اماوقتی که حقایق اسلام به آنها عرضه گردد تعصب و عناد بورزند و انصاف وحقیقت جویی را کنار بگذارند، تمام آن اعمال خیر هدر است کرماد اشتدت به الریح فی یوم عاصف » (ابراهیم/18)

7 . مسلمانان و سایر اهل توحید واقعی اگر مرتکب فسق و فجور شوند و به برنامه عملی الهی خیانت کنند مستحق عذاب های طولانی در برزخ و قیامت خواهند بود و احیانا به واسطه بعضی از گناهان، مانند قتل مؤمن بی گناه عمدا، برای ابد در عذاب باقی خواهند ماند .

8 . اعمال خیر افرادی که به خدا و قیامت ایمان ندارند واحیانا برای خدا شریک قائلندموجب تخفیف و احیانا رفع عذاب آنها خواهد بود .

9 . سعادت و شقاوت تابع شرایع واقعی و تکوینی است نه شرایط قراردادی .

10 . آیات و روایاتی که دلالت می کند خداوند عمل صالح و خیر را قبول می فرماید تنها ناظر به حسن فعلی اعمال نیست ; از نظر اسلام، عمل آنگاه خیر و صالح محسوب می گردد که از دو جهت حسن داشته باشد: جهت فعلی و جهت فاعلی .

11 . آیات و روایاتی که دلالت می کند اعمال منکران نبوت یا امامت مقبول نیست . ناظر به آن است که آن انکارها از روی عناد و لجاج وتعصب باشد ; اما انکارهایی که صرفا عدم اعتراف است و منشا عدم اعتراف هم قصور است نه تقصیر، مورد نظر آیات و روایات نیست . این گونه منکران از نظر قرآن کریم، مستضعف و مرجون امر الله به شمار می روند .

12 . به نظر حکماء اسلام از قبیل بو علی و صدر المتالهین، اکثریت مردمی که به حقیقت اعتراف ندارند قاصرند نه مقصر; چنین اشخاصی اگر خداشناس نباشند معذب نخواهند بود - هرچند به بهشت هم نخواهند رفت - و اگر خدا شناس باشند و به معاد اعتقاد داشته باشند وعملی خالص قربة الی الله انجام دهند پاداش نیک عمل خویش را خواهند گرفت . تنها کسانی به شقاوت کشیده می شوند که مقصر باشند نه قاصر .

استاد مطهری ; قرآن و وحدت دین

به اعتقاد استاد مطهری، در سراسر قرآن اصرار عجیبی بر وحدت دین » دیده می شود . یعنی دین، از اول تا آخر جهان یکی بیش نیست و همه پیامبران بشر را به دین واحدی دعوت کرده اند .

ایشان پس از استناد به این آیه شریفه از سوره شوری: شرع لکم من الدین ما وصی به نوحا والذی اوحینا الیک و ما وصینا به ابراهیم وموسی و عیسی » می نویسد: قرآن در همه جا نام این دین را که پیامبران از آدم تا خاتم مردم را به آن دعوت می کرده اند اسلام » می نهند . مقصود این نیست که این در همه زمان ها به این نام خوانده می شده است . بلکه مقصود این است که دین دارای حقیقت و ماهیتی است که بهترین معرف آن، لفظ اسلام » است . (47)

البته باید به این نکته توجه داشت که از وحدت ادیان، وحدت شرایع لازم نمی آید، بلکه پیامبران الهی در برخی از قوانین و احکام با یکدیگر اختلاف داشته اند . لذا قرآن در عین اینکه دین را واحد می داند، اختلاف شرایع و قوانین را نیز می پذیرد: لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجا» (مائده/48)

از آنجا که اصول فکری وعملی ای که پیامبران به آن فرا می خواندند، یکی بوده وهمه آنان مردم را به یک شاهراه و به سوی یک هدف دعوت می کرده اند ، اختلاف شرایع و قوانین جزئی در جوهر و ماهیت این راه، که نامش در منطق قرآن اسلام است، تاثیری نداشته است . بنابراین ، قرآن کریم هرگز کلمه دین را به صورت جمع (ادیان) نیاورده است . دین در قرآن همواره مفرداست ; زیرا آنچه وجود داشته و دارد دین است و نه دینها .

نکته (48) مهمی که باید به آن توجه داشت این است که وحدت دین (وحدت گرایی) که استاد مطهری مطرح می کند، تفاوت آشکاری با وحدت گرایی » که سنت گرایان بر آن تاکید می ورزند ، دارد .

اشکال کثرت گرایی مورد دفاع سنت گرایان آن است که بر قرائت خاصی از متون ادیان جهان مبتنی است که مورد تردید است . لازمه این قرائت آن است که معتقد شویم شباهت های خاص ادیان در آموزه، به ویژه در آموزه باطنی، تشکیل دهنده هسته و گوهر ادیان مختلف می باشد و باید تفاوت های آنهارا به عنوان انحرافاتی از این گوهر کنار نهاد . از سوی دیگر، سنت گرایان مدعی هستند که می توانند با شهود عقلی به جوهر مشترک ادیان پی ببرند . روشی که آنها به کار می برند قابل پذیرش نیست . آنها مفروض می دارند که ادیان، در آغاز، دارای جوهر باطنی مشترکی هستند و متون ادیان مختلف را به گونه ای تفسیر می کنند که با این اصل سازگار باشند . اما باید گفت این امر، مصادره به مطلوب است . (49)

دومین اشتباه عمده ای که در بیشتر انواع کثرت گرایی دینی و از جمله تقریر سنت گرایان به طور مشترک به چشم می خورد، آن است که، صرف نظر از اینکه آموزه های باطنی یا ظاهری ادیان را مورد بررسی قرار دهیم یا نه، تعالیم سنت های دینی مختلف با یکدیگر و با کثرت گرایی سازگار نیستند . کثرت گرایان باید به ناگزیر مدعی شوند که علت این تغایرها (وناسازگاری ها) یا انحرافاتی است که در سنت های دینی رخ داده ویا عوامل غیر ذاتی ای که نظیر فرهنگ است (که بر ذات ادیان عارض شده اند) . اما بررسی متون دینی چنین ادعایی را تایید نمی کند و تنها پشتوانه آن اعتقاد پیشینی کثرت گرایان به حقانیت کثرت گرایی است .

این اشکالات بر کثرت گرایی مقتضای معیارها